«افسانه» از تخیل نویسنده شکل می گیرد و بیشتر به عالم درک انسانی محدود می شود. برخی از نویسندگان یونانی از جمله «استرابون» در آثار خود اشاره کرده اند که داستان ها و افسانه های مربوط به پهلوانان در دوران مادها، شعرا و نوازندگان، آن را در قالب شعر و آواز می خواندند و یا در دوران هخامنشیان داستان سرایانی وجود داشته اند که داستان های پهلوانی و حماسی را شفاهی نقل می کردند. در دوره اشکانیان این وظیفه بر عهده گروهی به نام «گوسان» و در دوره ساسانیان به نام «خنیاگران» گذاشته شد که داستان ها و افسانه ها را به همراه موسیقی و شعر می خواندند. در دوره حکومت انوشیروان (خسرو اول) تمام افسانه های قدیمی که به صورت شفاهی در یادها باقی مانده بود به همراه نوشته های یونانیان به زبان پهلوی ترجمه شد. اما در پایان حکومت ساسانیان، نویسندگان و دانشمندان ایرانی مسلمان بر آن داشت تا نهضتی موسوم به «نهضت ترجمه» را از قرن دوم هجری در ایران پایه گذاری کنند و مهم ترین آثار به زبان پهلوی و سریانی را به عربی ترجمه و آنان را از خطر نابودی نجات دهند. یکی از مهم ترین کتب داستانی ترجمه شده از زبان پهلوی به عربی، کتابی بود تحت نام «هزار افسان» یا همان هزار و یک شب که از زبان «شهرزاد» خردمند و داستان سرا، برای یکی از پادشاهان ایرانی سخن گشوده شده است.
داستان ها و افسانه های آریایی، پس از ترجمه به زبان عربی بسیار مورد توجه اعراب قرار گرفت. از معروف ترین داستان های هزار و یک شب که در نسخه های قدیمی عربی وجود دارد؛ افسانه «سندباد»، ««علاء الدین و چراغ جادو» و «علی بابا و چهل دزد بغداد» است.
«افسانه تمثیلی»، اغلب قصه کوتاهی است درباره ی حیوانات که از آن با عنوان «افسانه ی حیوانات» نیز یاد شده است. مثلا قهرمانان به صورت حیواناتی با خصوصیات ممتاز و پسندیده یا شخصیت های شریر با صفات ناپسند و نکوهیده ظاهر می شوند. از نمونه های ممتاز و معروف افسانه های تمثیلی کتاب «کلیله و دمنه» است.
کلیله و دمنه کتابی‌است از اصل هندی که در دوران ساسانی به فارسی میانه ترجمه شد. کلیله و دمنه کتابی پندآمیز است که در آن حکایت های گوناگون (بیشتر از زبان حیوانات) نقل شده‌است. نام آن از نام دو شغال با نام های کلیله و دمنه گرفته شده است. بخش بزرگی از کتاب اختصاص به داستان این دو شغال دارد. اصل داستان‌های آن در هند و در حدود سال‌های ۱۰۰ تا ۵۰۰ پیش از میلاد به وقوع می‌پیوندند.
«افسانه پریان»، قصه های است درباره ی پریان، دیوها، جن ها و دیگر موجودات مافوق طبیعی جادوگرانی که حوادثی شگفت آور و خارق العاده را می آفرینند و در زندگانی افراد بشر اغلب از بدجنسی و گاه از مهربانی تغییراتی به وجود می آورند. بعضی منشا قصه های پریان را کتاب «هزار و یک شب» دانسته اند.
«افسانه پهلوانان»، قصه هایی است که در آنها از نبرد میان پهلوانان و قهرمانان واقعی و تاریخی و افسانه ای صحبت می شود؛ مانند «سمک عیار»، «اسکندر نامه» و «ابومسلم نامه».
داستان های «سمک عیار» به دست فرامرز بن خداداد بن عبدالله کاتب ارجانی از زبان یک راوی به نام«صدقه ابوالقاسم» جمع‌آوری شده است. شخصیت اصلی این کتاب پهلوانی نام‌آور به نام سمک عیار است که در طی ماجراهایی با خورشید شاه سوگند برادری می‌خورد. بیشتر شخصیت‌ها و قهرمانان این کتاب نام‌های ایرانی دارند.
تالیف داستان افسانه ای «اسکندرنامه ی نقّالی» را به «منوچهرخان حکیم» منسوب می دارند که دقیقا مشخص نیست چه کسی بوده است. این داستان را یکی از مفصل‌ترین و پرتنوع‌ترین قصه‌های عامیانه چند سده ی اخیر به زبان فارسی دانسته‌اند. در داستان «اسکندرنامه نقالی»، اسکندر یک پهلوان مسلمان معرفی می شود که با دشمنان و کافران و یا دیو و جادو به مبارزه می پردازد.
مصطفی بیان
این یادداشت در روزنامه آرمان، شنبه ۳ خرداد ۹۳ به چاپ رسید