نقدی بر رمان «کابوس سپید» نوشته ی «م . گیلو»
«م.گیلو» (محمد گیلو) نویسنده ی جوان و خوشفکر نیشابوری، رمان جدیدش را با عنوان «کابوس سپید» در سال ۱۳۹۳ توسط نشر کتاب کوله پشتی روانه ی بازار کتاب کرد.
اثر شروع ساده و غیر جذابی دارد و با گذر زمان رفته رفته این انتظار به وجود می آید که داستان تلاش دارد تا بیشتر در راستای «متن» و «خط موازی» پیش برود تا خلاقیت داستان (قصه های عامیانه). خلاقیت هایی که حسرت آن تا انتهای داستان بر دل خواننده ی کنجکاو و حرفه ایی می ماند و جایش را به خلق صحنه های ساده ی داستانی و دیالوگ محور می دهد.
یکی از نکات قابل توجه رمان که در طول مسیر داستان، ذهن خواننده را به خود معطوف می کند، ذکر نام «دخترک» با دو عنوان، «نرگس» و «یاسمینا» است که شخصیت اصلی داستان را تشکیل می دهد.
داستان روایت دخترکی جوان، زیبا، با ایمان، بخشنده، زودباور و خجالتی است که باید برداشت صحیحی درباره ی ظلم، تحقیر، لطف و ترحم در جامعه ی روزگار خود داشته باشد. او اگر چه برخوردش همیشه با خنده همراه بود، اما در آن وقار و متانت موج می زد، به طوری که چهره ی مظلوم و مهربانش را همه دوست داشتند و عاشق اخلاق و خنده هایش بودند. دخترک از کودکی نزد پدر و مادر غیر واقعی اش، حسن و مریم بزرگ می شود. آنها بچه دار نمی شدند و عیب از حسن بود. می گفتند قابل درمان است، ولی هزینه اش بالا بود. حسن برای فراهم کردن پول به هر دری زد و کاری پیش نبرد؛ تا این که با یکی از دوستانش به نام سهراب، نقشه ی پلیدی کشیدند. نقشه ای که سرنوشت دخترک را تغییر داد.
مریم در روزهای آخر زندگی اش برای دخترک، قصه ی زندگی اش را می گوید: «یکی از روزهای گرم خرداد بود. حسن به همراه سهراب و زنش به خانه آمد. زن و شوهر مضطرب تو را به من سپردند و گفتند که برای شرکت در مراسم تدفین یکی از اقوام نزدیکشان رهسپار مشهد هستند و چون بچه های فامیل همگی آبله مرغان گرفته اند، ترس آن را دارند که در این مسافرت نوزاد نه ماهه شان را مریض کنند. خلاصه تو را امانت گذاشتند.» (صفحه ۶۸ کتاب)
زنی که سال ها داغ مادر شدن را به سینه داشت، آرزوی می کرد که این نوزاد خنده رو مالِ او باشد. آرزو می کرد آن زن و شوهر فراموشش کنند و دنبالش نیایند. آرزوی خودخواهانه او برآورده شد و آن زن و شوهر هرگز برنگشتند.
مریم سادات نبود اما همه او را «بی بی» صدا می زدند. پاکی، صداقت، انسان دوستی و محبتش از او شخصیتی محبوب و قابل احترام ساخته بود. شهرت و آوازه ی این زن حتی به دیگر شهرها هم رفته بود. عده ای بودند که از سبزوار، کاشمر و تربت حیدریه می آمدند و از این دکتر رایگان مدد می جستند. مریم در سال های پایان زندگی اش به بیماری صعب العلاج مبتلا شده بود و با مرگ دست و پنجه نرم می کرد. او باید تصمیم می گرفت و واقعیت را به فرزندش بازگو می کرد اما از طرفی، حسن اصرار داشت که مریم دست روی قرآن بگذارد و قسم بخورد که واقعیت را چشم بپوشاند.
مریم از بین می رود و دخترک در میان مشکلات، سختی ها و سوالات بی پاسخ تنها می ماند. او گفته ای از مریم را به خاطر می آورد: «مشکلات و سختی ها وقتی به اوج می رسند، زوالشان نزدیک است و همیشه در انتهای ناامیدی گره باز می شود.» دست های غیب، همان دستانی که مریم از آنها به عنوان نگه دارنده ی نردبان زندگی یاد می کرد و معتقد بود همان دست ها هستند که مانع از سقوط می شوند. (صفحه ۱۰۳ کتاب)
هر سخنی که از زبان مریم شنیده بود، حکم یک اندرز را داشت؛ و وقتی جریان پیوسته ی زندگی را تجربه می کرد و فراز و نشیبش را می پیمود، به واقعیتشان پی می برد.
دخترک بعد از مرگ مریم با شخصیت های مختلف جامعه زندگی می کند:
ناهید (دختری مجرد، دلسوز، مهربان، بلند پرواز و گاهی حسود که دنیایش شده بود پول و می دانست پول فقط بُعد کوچکی از زندگی را تشکیل می دهد که معمولاً در خواب و رویایش می دید)، نسرین (شیطانی فاسد و هرزه که دختران فراری را طعمه ی مردان هوسباز و ضعیف النفس می کند. کلماتی مانند انصاف، دوستی و از خودگذشتگی برای امثال او معنایی ندارد. افرادی مثل او با چوپان گریه می کنند و با گرگ دنبه می خورند)، زهره (زنی فراری از جامعه ای تنگ نظر که شوهرش ترکش کرده و هنوز اسمش از شناسنامه اش پاک نشده است. او قربانی نگاه پلید مردان است که به ناچار به لانه ی نسرین پناه می آورد. چاره ای جز اطاعت کردن از دستورات نسرین ندارد، می داند که تمامی پل های پشت سرش خراب شده و برایش راه پسی باقی نمانده است)، کوروش (مردی چهل و هفت ساله، ثروتمند، مهربان، مردم دار، بخشنده و مدیر عامل شرکت تولید کننده یخچال)، اهورا (جوانی تحصیل کرده، مغرور و متکبر و در عین حال بی آزار، با اندیشه و افکاری متفاوت و مدیر شرکت کوروش مشکات) و گنگ (مردی کر و لال که در خرابه ای زندگی می کرد و شریکی نداشت. دخترک برای او غذا می پخت و با مهربانی شب برایش می برد. او فرشته نجات،دوست، سنگ صبور و شریک غم و شادی وصف ناپذیر دخترک بود).
نویسنده از «فقر» و «جهل» صحبت می کند و از خواننده می پرسد: «چرا بعضی ها همه ی چیزهای خوب را با هم دارند و خوشبخت می شوند، بعضی ها باید در حسرت کوچک ترین آرزوهاشان بمیرند؟» سپس از زبان ناهید پاسخ می دهد: «انسان ابله سگدو می زند تا خوشبخت شود! خیلی احمق است! خوشبختی نه احساس می شود و نه وجود دارد. یک اسم بی خاصیت است، نه معنا. افسانه است!» (صفحه ۳۱ کتاب) و یا از زبان زهره می نویسد: «چرا شما بچه آوردید؟ اگر غریزه را در نظر نگیریم، لابد می خواستید زندگی تان شیرین شود! یا نه! می خواستید برای فقر و فلاکتتان شریک بیشتری پیدا کنید!» (صفحه ۴۴ کتاب) و از اندیشه ی سوال برانگیز دخترک به قدرت پول، به تعارض و تمایزی که بین انسان ها به وجود می آورد، می نویسد: «کسانی مثل نسرین برای تفریح و سرگرمی شان، چنان استخر آبی گرمی داشتند و آن مردک گنگ از شدت فقر و ناداری باید شب ها تا صبح در پیاده روهای خیابان سی متری کز می کرد و پتو پیچ به خود می لرزید.» (صفحه ۷۳ کتاب)
نویسنده از «بخشش» سخن می گوید. از ذهن درمانده ناهید در مورد بخشیدن و نبخشیدن پدر و برادرش و آیا این که باید دخترک، مریم را بعد از اعتراف زندگی گذشته اش ببخشد؟ مریمی که در تقدس و پاکی از صاحب اسمش پیشی گرفته بود، یک بچه دزد باشد!؟ چه کسی می تواند روی خوبی و بدی کار او قضاوت کند، در حالی که هرگز نمی توانسته مریم باشد؟ واقعاً خوبی و بدی چیست؟
«دنیا طویله ایست پُر از خر! من و تو او خر؛ همه ی دنیا خر! اگر کسی از روی لطف به تو گفت خر، ناراحت نباش، چون خری به خری گفته است خر!» (صفحه ۱۱۷ کتاب).
نویسنده از سرمایه واقعی شخصیت های داستانی اش می نویسد: «خانواده محدودیت نیست، سرمایه است.» حال دختری مثل زهره که نه دلخوشی دارد و نه سرمایه ای خود به خود به طرف نسرین خون آشام کشیده می شود؛ ناهید که به خاطر ظلمِ پدر و قضاوت نادرست برادرش از خانواده اش جدا می شود و نرگس که به دنبال خانواده حقیقی اش است.
نویسنده ی رمان «کابوس سپید» به عنوان یک نویسنده ی نیشابوری ادای دینی به دیار خود کرده است و نشانه هایی از نیشابور را در جای جای داستان آورده است:خیابان سی متری، خیابان دکتر شریعتی، باغ امین اسلامی، شهرک صنعتی خیام، بوژان، صومعه، خرو، جاده باغرود و بیمارستان حکیم.
داستان به صورت یکنواخت آغاز و هیچگونه اتفاقی در طول داستان رخ نمی دهد و خواننده هر لحظه به دنبال تلنگر و نقطه اوج، داستان را می خواند. تنها حادثه ی بزرگ داستان «كلیت خود داستان» محسوب می شود. كلیتی كه به بیان رابطه شخصیت های داستانی محدود می شود و اتفاقات زندگی هر یک از آنها را در یک مجموعه داستانی بیان می كند.
سوالات بی پاسخ و بیشماری تا پایان داستان و حتی بعد از آن، خواننده را همراه می کند. چرا همسر زهره رفته؟ چرا مریم نام نوزاد را نرگس انتخاب کرده؟ چرا دخترک از مریم متنفر نشد؟ چرا اهورا موضعش را همیشه زود در قبال برخورد دخترک تغییر می داد؟ چرا نویسنده در اولین برخورد کوروش و دخترک به آمیختن نگاه پدر و فرزند اشاره می کند؟ و سوال های بی پاسخ دیگر که همگی در پایان داستان به ذهن خواننده خطور می کند.

چاپ شده در هفته نامه فرّ سیمرغ / شنبه ۹ آبان ۱۳۹۴ / شماره ۸۹