مصطفی_بیان / روزنامه اطلاعات، پنجشنبه ۳۰ دی ۱۴۰۰
«از جمله مشکلاتی که همیشه داشته ام، نوشتن زندگینامه خودم بوده است. شاید علتش این باشد که وقتی به سال های پشت سرم نگاه می کنم، می بینم چیزی برای گفتن ندارم. این است که درمی مانم. همچنان که حالا درمانده ام.»(بخشی از کتاب «حکایت حال» – گفت و گوی لیلی گلستان با احمدمحمود – انتشارات معین)
«احمد محمود» یا به عبارتی«احمد عطا»،متولد ۴ دی ۱۳۱۰ در اهواز بود و در ۱۲ مهر ۱۳۸۱ در تهران درگذشت. اولین داستانش با عنوان «صُب می شه» در ۲۳ سالگی در یکی از مجلات پُرتیراژ آن روزگار چاپ شد و به قول خودش: «اولین نشانه بالینی و درد نوشتن در آن سال – وقتی این داستان کوتاه به چاپ رسید – شروع شد.»
بعد از چاپ این داستان، اولین کتابش را در ۲۶ سالگی با عنوان مجموعه داستان «مول» منتشر کرد. احمدمحمود مجموعه داستان های بسیاری نیز نوشته است؛ مانند «دریا هنوز آرام است»، «زائری زیر باران»، «غریبه ها و پسرک بومی»، «قصه ی آشنا» و «دیدار». او در هر سه عرصه داستان کوتاه، رمان و فیلمنامه قلم زده است. اولین و مهم ترین رمانش با عنوان «همسایه ها»در سال ۱۳۵۳ توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد. چاپ این رمان بر محبوبیت او در جامعه ادبیات داستان نویسی معاصر ایران افزود.
احمد محمود به عنوان یک داستان نویس واقع گرا، شخصیت‌های داستان هایش را در پیوند با محیط تصویر می‌کند و با توجه به موقعیت‌های تاریخیِ مهم که بر عواطفِ مخاطب تاثیر می‌گذارند، جلوه‌هایی از یک دوران را تجسم می‌بخشد. او از معدود نویسندگان ایرانی است که شغل های گوناگونی را تجربه و رها کرده؛ اما از بیشتر آنها در نوشتنِ داستان هایش بسیار سود برده است. اصولاً احمدمحمود، نویسنده ای است که بیشتر بر مبنای زندگی واقعی و مخصوصاً تجربه های شخصی می نویسد و یکی از نخستین داستان نویسان خوزستانی است که خوانندگان ایرانی را با این دیار آشنا کرد. به همین دلیل، احمد محمود را از پیشگامان «ادبیات اقلیم جنوب» و نیز «رئالیست اجتماعی یا واقع گرای اجتماعی» می‌دانند.
اگر ادبیات داستان نویسی ایران را به چهار قسمت تقسیم کنیم؛ دوره اول، دوره مشروطه است. دوره دوم، دوره رضاشاه است و مجموعه داستان«یکی بود و یکی نبود» اثر محمدعلی جمالزاده در این زمان – سال ۱۳۰۱ – به چاپ رسید. دوره سوم، شهریور ۱۳۲۰ تا دهه ۴۰ را دربرمی گیرد. نویسندگانی مانند: صادق هدایت، بزرگ علوی و صادق چوبک، در این دوران قلم زده اند. احمد محمود از نویسندگان دوره چهارم ادبیات جدید فارسی است. در این دوره که به «ادبیات مدرن ایران» معروف است، نویسندگان بزرگی مانند: احمد محمود، غلامحسین ساعدی، بهرام صادقی، هوشنگ گلشیری و محمود دولت آبادی ظهور کرده اند.
آثار احمد محمود را می توان به چند گروه تقسیم کرد: رئالیسم اجتماعی، اقلیمی، انتقادی و رئالیسم سوسیالیستی و رئالیسم مارکسیستی. و تقریبا همه آثار نویسندگان بعد از شهریور ۱۳۲۰ تا دهه شصت،تحت تاثیر شرایط سیاسی آن زمان بوده اند. احمد محمود مانند بسیاری از نویسندگانِ دورانِ خود، از همان سنِ نوجوانی وارد سیاست شد. بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بازداشت و به مدت سه سال به بندر لنگه تبعید شد.
رمان همسایه ها
احمد محمود، رمان «همسایه ها» را در سال ۱۳۵۳ منتشر کرد. این رمان به حوادث قبل از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ می پردازد. عبدالعلی دست غیب، منتقد ادبی، نویسنده و مترجم برجسته ایرانی در مصاحبه ای با اقبال معتضدی، مدیرمسئول و سردبیر مجله برگ هنر می گوید:
«به احمد محمود گفتم سبکت را عوض کن. این سبک کهنه است؛ اما او متوجه نمی شد. در آن زمان ابراهیم گلستان کتابی به اسم کشتی شکسته ها ترجمه کرده بود که شامل داستان های نویسندگان امریکایی بود. این کتاب را برای احمد محمود بردم و بعد از مدتی سبک رمان همسایه ها را که نوشته بود، عوض کرد. خلاصه که همسایه ها چاپ شد. خیلی زود همه هزار نسخه اش فروش رفت و فکر می کنم مجموعاً دویست هزار نسخه شد!» (برگ هنر، شماره ۱۷)
احمد محمود، رمان «همسایه ها» را بهار سال ۱۳۴۵ در اهواز به پایان رساند. بخش هایی از آن با عنوان «بخشی از رمان منتشر نشده همسایه ها» از سال های ۴۶ به بعد در مجلات تهران چاپ شد تا اینکه در سال ۱۳۵۳ انتشارات امیرکبیر آن را چاپ و منتشر کرد.
این رمان ارتباط مستقیم با واقعیت های تاریخی و سیاسی سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ دارد. قهرمان اصلی داستان، نوجوانی به نام خالد است که مدام دستخوش تغییر و تحول می شود. خالد در این داستان، تحت تاثیر حوادث اجتماعی، سیاسی و اخلاقی قرار می گیرد و به کل دگرگون می شود. این دگرگونی چنان عمیق است که در پایان رمان، وقتی خالد از زندان آزاد می شود، یک شخصیت دیگر است.
رمان به دو بخش تقسیم شده است. در بخش اول، نویسنده داستان را از نگاه خالدِ نوجوان تعریف می کند. داستان از خانه ای اجاره ای در جنوب شهر اهواز آغاز می شود. خالد از خانواده اش، پدرش و مادرش می گوید. از رحیم که رضوان را به زنی می گیرد. از عموبندر و آرزوهای ساده اش؛ صنم و کرم. و از بلور خانم، زنِ هوسبازی که خالد را با شگفتی های دوران بیداری جنسی و جسمی آشنا می کند. نویسنده در این رمان، موفق می شود آدم های متعدد را با منش ها و لحن های متفاوت شان در ساختی متشکل و یکدست گرد آورد. از چنین محیطی است که خالد سفر مخاطره آمیز خود را به سوی بزرگسالی آغاز می کند. در بخش دوم رمان، خالد در کتابفروشی با ایدئولوژی آن زمان«سوسیالیست»آشنا می شود. در نهایت خالد بازداشت و در زندان با ناصر ابدی آشنا می شود.
اکثر آثار احمد محمود مانند رمان های «همسایه ها»، «داستان یک شهر» و «زمین سوخته»، دو وجه اجتماعی و سیاسی پُر رنگ دارد. شخصیت خالد شبیه احمد محمود است که در سه کتاب «همسایه ها»، «داستان یک شهر» و «زمین سوخته» مسیر حرکت جستجوگرانه ای را برای کشف جهان، تجربیات و بحران ها پشت سر می گذارد. این سه کتاب، رمان های به هم پیوسته ای هستند درباره زندگی خالد در سه دوره متفاوت تاریخی.
رمان همسایه ها به حوادث قبل از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و شور و شوق مبارزات سیاسی و آرمان-گرایی می پردازد؛ که در نهایت راوی داستان در رمان «داستان یک شهر»، به درک شکست آرمان ها و یقین آوردن به پایان تراژیک مبارزات سیاسی _ حوادث بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ _ اشاره می کند.
رمان «همسایه ها» یک رمان تاریخی نیست. همانطور که رمان های «سووشون» اثر سیمین دانشور، «دیوید کاپرفیلد» اثر چارلز دیکنز و «بینوایان» اثر ویکتورهوگو، رمان تاریخی نیستند؛ بلکه این رمان ها در فضای اجتماعی، برخی از حوادث تاریخی را ترسیم می کنند(وقایع نگاری). رمان «سووشون» به سال های پایانی جنگ جهانی دوم و برخی از وقایع تاریخی دهه سی مانند کودتای ۲۸ مرداد، اشاراتی دارد.
این رمان در سال ۱۳۴۸، پنج سال قبل از رمان همسایه ها منتشر شد. «سووشون» اولین رمانِ سیمین دانشور است که مانند رمان «همسایه ها» دارای دو محور اجتماعی و سیاسی است. در این رمان، شخصیت اصلی، زری(که به اعتقاد منتقدان شبیه نویسنده است) با یوسف خان ارتباط برقرار می کند. اگرچه مبارزات سیاسی و قیام عشایر با کشته شدنِ شخصیت یوسف خان ناکام می ماند، اما تفکرات ظلم ستیز و روشنفکرانه، این پیام را به خواننده منتقل می کند که نسل یا نسل های آینده موفق به ادامه این راه خواهند شد.
«خیلی خوب، بگو ببینم اگر به حکم تاریخ، نفت باید تو مملکت ملی باشه، فقط باید در جنوب بشه؟» …. «اگر جهان بینی مارکسیستی داشتی، هیچ وخ این حرفو نمی زدی» (صفحه ۱۷۰ همسایه ها)
داستان یک شهر
احمد محمود این رمان را یک سال بعد از پیروزی انقلاب منتشر کرد. داستان به حوادث بعد از کودتای ۲۸ مرداد می پردازد. خالد، شخصیت اصلی داستان در این کتاب به بندر لنگه تبعید شده.
«تمام بندر بنگه یک وجب است…. همه اش را ده دقیقه می شود با دوچرخه زیر پا گذاشت.»(صفحه ۱۳۵ داستان یک شهر)
داستان در ده فصل روی می دهد. وقتی جنازه علی را به پادگان می آورند،خالد به یاد چگونگیِ آشنایی اش با او و آنچه با هم از سرگذرانده اند، می افتد. داستان خالد و علی با ورود فاحشه ای به نام شریفه به بندر پیوند می خورد و در ادامه، رازی که در زندگی شریفه وجود دارد، خواننده را به دنبال ماجرا می کشاند. شریفه فکر رفتن است، اما گم می شود و دریا جسدش را پس می دهد.
رمان «داستان یک شهر»، داستان فروریزی آرزوهای خالد و علی است. علی، زخمی عاطفی بر روح دارد و خالد بار شکستی سیاسی را بر دوش می کشد. خالد، نماد روشنفکری است که در دوران آرمان گرایی و مبارزات سیاسی به درک شکست می رسد و گوشه می گیرد.
نویسنده در این رمان با اشاره به حوادث سیاسی، انعکاس خاطرات افسران تیرباران شده و مقایسه رشادت ها و روحیه میهن پرستی آنان با افسران رشوه خوار پس از کودتا، می کوشد در مقابل زوال اخلاقیات در جامعه، حساسیت نشان دهد.(صد سال داستان نویسی ایران ر حسن میرعابدینی ر صفحه ۱۰۱۰)
«سران حزب، یا با دستگاه بلای خود ساختند و خود گریختند یا با دستگاه حکومت کنار آمدند.» (از متن رمان داستان یک شهر)
زمین سوخته
احمد محمود این رمان را در سال ۱۳۶۱ منتشر کرد. این رمان مانند دو رمان قبلی، وقایع نگارانه است. نکته مهم این است که «زمین سوخته» در شمار نخستین روایت ها از روزهای جنگ و حاصل تجربه مستقیم نویسنده از حضور در شهری تحت هجوم است.
داستان با یک بحران شروع می شود. خبر حمله دشمن، دهان به دهان می گردد. راوی در حین عبور از کوچه ها و خیابان های شهر، حرف ها و انتقادهای این و آن را می شنود. رمان «زمین سوخته» مانند دو رمان قبلی نویسنده، از دو بخش اجتماعی و سیاسی تشکیل شده است.
در بخش رئالیسم اجتماعی، نویسنده از جلوه های حماسی، رشادت های مردمی، خشونت جنگ، رنج آوارگی و سایه مرگ سخن به میان می آورد. راوی (خالد) که برادرش را در روزهای نخست جنگ از دست داده، بیرون می آید تا تصویر تلخ جنگ و نابودی شهر و در نهایت میهن را برای خواننده به تصویر بکشد. در پایان داستان، خالد به خانه می رود تا به برادرش تلفن بزند، اما شبانه موشک محله را ویران می کند و داستان با مرگِ اهالی محل به پایان می رسد. در بخش سیاسی این رمان، نویسنده، نظرات خود را درباره علت شروع جنگ و سیاست های اشتباه رئیس جمهور وقت بیان می کند:
«این حکم تاریخه! حکم انقلابه! … تاریخ این وظیفه را به عهده نسل ما گذاشته. اگر نجنگیم،به خودمون خیانت کرده ایم. به نسلمان خیانت کرده ایم.» (از متن رمان) «زمین سوخته»، رمان گزارشی و وقایع نگارانه از روزهای آغازین جنگ است. از خرابکاری های ستون پنجم تا شعارها و بیانیه های رادیو، خواننده را به شکلی گزارشی در جریان رویدادها می گذارد.
نتیجه گیری:
با مطالعه تعدادی از داستان های کوتاه و این سه رمانِ احمد محمود، به این نتیجه می رسیم که احمد محمود در درجه اول یک «رمان نویس خوب» است تا یک «داستان کوتاه نویس خوب». اکثر داستان هایش، با زاویه دید اول شخص نوشته شده اند و قهرمان های داستان هایش تحصیلکرده و یا روشنفکرهای منزوی، تنها و گوشه گیری هستند که خود را از بدنه جامعه جدا کرده و از بالا، جامعه و حکومت و حتی گاهی حزبی را که به آن اعتقاد دارند، مورد نقد قرار می دهند و در نتیجه بخش های سیاسی داستان هایش جنبه داستانی ندارند و بیشتر شعاری و سیاسی هستند.
در درجه دوم، زندگی احمد محمود، همزمان بود با جنگ دوم جهانی، کودتای ۲۸ مرداد، انقلاب ۵۷، جنگ تحمیلی و نیز ظهور ایدئولوژی های توخالی که تصویری واهی از آرمانشهرها داشتند. به طور طبیعی، بسیاری از هنرمندان، روزنامه نگاران، سیاستمداران، شاعران و داستان نویسان به این گروه ها و حزب ها گرایش پیدا می کردند و نتیج آن در آثار و رفتار و سخنان شان بروز می کرد.
مصطفی بیان
روزنامه اطلاعات، پنجشنبه ۳۰ دی ۱۴۰۰
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
ـ همسایه ها، احمد محمود، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم ۱۳۵۷
ـ داستان یک شهر، احمد محمود، انتشارات معین، چاپ دهم ۱۳۹۷
ـ زمین سوخته، احمد محمود، انتشارات معین، چاپ نوزدهم ۱۴۰۰
ـ صد سال داستان نویسی ایران (چهار جلد)، حسن میرعابدینی، نشر چشمه، چاپ چنجم ۱۳۸۷
ـ دریچه جنوب (تاریخچه داستان خوزستان در بستر شکل گیری و گسترش داستان نویسی ایران)، کورش اسدی و غلامرضا رضایی، نشر نیماژ، چاپ اول ۱۳۹۸
ـ دوماهنامه برگ هنر (ویژه نامه احمد محمود)، شماره ۱۷
ـ مقاله احمد محمود، داستان نویس واقعگرای اجتماعی، مصطفی بیان، ماهنامه ادبیات داستانی چوک، شماره ۱۰۷