در نشست بررسی آخرین اثر محمود دولت آبادی مطرح شد؛

مهمترین ویژگی دولت آبادی کاربرد واژگان کهن و نثر شاعرانه اوست

نشست نقد و بررسی رمان «طریقِ بسمل شدن» آخرین اثر محمود دولت‌آبادی، بعد از ظهر ‌شنبه دوم تیر ماه با حضور زهرا ابویسانی، مجید نصرآبادی و مصطفی بیان در کتابخانه دکتر علی شریعتی شهرستان نیشابور برگزار شد.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)  مصطفی بیان در ابتدای این نشست گفت: «رسالت یک رمان چه می تواند باشد؟ مگر غیر از سرگرم کردن خواننده است؟ البته که همین طور است. رسالت ابتدایی رمان، سرگرم کردن خواننده است. آیا در این رمان کشمکش می‌بینیم؟ آیا رویارویی دو نیروی متقابل در این رمان می‌بینیم؟ آیا ارائه نتیجه‌ای برای این رویارویی می‌بینیم؟ آیا دولت‌آبادی در این داستان می‌خواهد کسی یا چیزی پیروز شود و کسی یا چیزی ببازد؟»

این داستان‌ نویس و منتقد ادبی به ویژگی‌های داستان‌نویسی محمود دولت‌آبادی اشاره کرد و توضیح داد: «مهم‌ترین ویژگی بارز داستان‌نویسی دولت‌آبادی، کاربرد واژگان کهن و نثر شاعرانه اوست. در این رمان، تاثیر آشنایی نویسنده با ادبیات کلاسیک فارسی در نثر و زبان داستان مشاهده می‌شود. این اثر از نظر زبانی و مضامین تحت تاثیر آثاری کلاسیک و تاریخی قرار گرفته که دولت‌آبادی بارها به مطالعه آنها پرداخته است. نویسنده، رمان را از بزنگاه حساس و مناسبی شروع می‌کند. داستان با یک بحران و صحنه آغاز می‌شود. با شلیک یک گلوله، آغاز یک جنگ. بسمل‌شدن. بحرانی که به یکباره مخاطب را در خود می‌کشد و با داستان همراه می‌کند.»

بیان ادامه داد: «با وجود اینکه زاویه دید کلی رمانِ طریق بسمل شدن، دانای کل است. گاه نویسنده زاویه دید را تغییر می‌دهد. مانند فصل گفت‌وگوی کاتب و سرگرد عراقی. نویسنده در این فصل، شخصیت‌های داستانی خود را مورد خطاب قرار می‌دهد؛ این شیوه بر احساس صمیمیت، همذات پنداری و نزدیکی با شخصیت‌های داستانی می‌افزاید. زبان، زاویه دید و شروع نقطه بحران در این داستان کاملا شبیه رمانِ «جای خالی سلوچ» دولت‌آبادی است. انگار داستان دوباره تکرار شده است. این تکرار و شباهت برای نویسندگان بزرگی چون دولت‌آبادی یک زیان محسوب می‌شود.»

زهرا ابویسانی نیز در این نشست گفت: «عنصر اصلی این قصه یک روایت است. یک روایت اصلی همراه با چند روایت دیگر در لایه‌های پنهانی نقل می‌شود. نام کتاب خودش یک مفهوم استعاری است. یک نگاه بسیار متفاوت به موضوع جنگ و انسان دارد. این داستان یک مخاطب آگاه را می‌طلبد؛ مخاطبی که با تاریخ و فلسفه آشنایی نسبی یا کامل داشته باشد. بنابراین گفت‌وگوهای فلسفی و تاریخی بسیار زیاد در این رمان وجود دارد. به نظر می‌رسد یک روایت در این کتاب گفته شده اما انگار روایت‌های دیگری در موازات داستان کشیده می‌شود اما چون راویان متفاوت هستند مثلا ستوان ایرانی، سرگرد عراقی و دانای کل صحبت می‌کند انگار، خودانگاری نویسنده به نام کاتب در داستان حضور دارد. این شخصیت کاتب را می توان با خیلی عقاید امروز دولت آبادی مقایسه اش کرد. در واقع شخصیت کاتب در این داستان یک اصلاح طلب است.»

این مدرس و پژوهشگر ادبیات در ادامه توضیح داد: «یکسری شخصیت‌ها در این داستان به نظر من پردازش نشده است. بیان این داستان غیر متعارف است در نتیجه این بیان متعارف یک آفرینش ادبی خلق می‌کند تا تولید یک قصه. به نظر من این غیر متعارف بودنِ این داستان هم بسیار جالب است. به نظر می‌رسد که دولت‌آبادی بسیاری از استعاره‌های مفهومی را در این روایت به کار برده است. دقیقا این استعاره مفهومی را از زبانِ ستوان ایرانی بسیار می‌شنویم. هر لحظه به کبوتر بودن فکر می‌کند از لحاظ شخصیت‌پردازی در گفت‌وگوها متوجه می‌شویم که کبوتر عشق نرسیده شخصیت داستان است. ستوان ایرانی نقش ترغیبی دارد اما سعی می‌کند دیگران را امیدوار کند و به اخلاقیات توجه می‌کند مانند از بین نبردنِ اسیر. نگاه دولت‌آبادی به جنگ با نویسندگان دفاع مقدس متفاوت است. ظاهرا دولت آبادی احساس کرده باید این حرف‌ها گفته شود و زمانش به نظر من زمانی است که نویسنده تصمیم می گیرد این داستان را بنویسد.»

زهرا ابویسانی ادامه داد: «دولت آبادی یک نگاه حماسی در این داستان دارد. آب در آیین باستان رمز جاودانگی، زندگی و تداوم را بیان می کند. گذر از آب نمادی از حمایت ایزدی از قهرمان ایرانی است. تانکر آب در تپه صفر که اسرای ایرانی و عراقی دوست دارند به آن برسند این زنده بودن هر دو طرف در گرو رسیدن به منبع آب و زنده ماندن، نمادین است. نویسنده در جایی دیگر دو موضوع سمبلیک را نیز مطرح می‌کند. موضوع ماده شیری که بی‌توجه به دوست یا دشمن تشنگان زمین را با شیر خود سیراب می‌کند و دیگری تبدیل شدن انسان به کبوتر.»

مجید نصرآبادی در ادامه این نشست به موضوع زبان اشاره می کند: «در جای جای این داستان کلمات و ترکیبات عامیانه و بومی را زیاد می‌بینیم. من معتقدم باید برای پیشرفت داستان‌نویسی، ادبیات کلاسیک را خواند. یک نویسنده ایتالیایی به نام ایتالو کالوینو کتابی با عنوان «چرا باید کلاسیک را خواند؟» منتشر کرده است. این که ما فکر می‌کنیم داستان نقل یک خاطره است کاملا اشتباه است. دولت‌آبادی کاملا با زبان آشناست. ما در این کتاب شیوه‌های روایت ذهنی یا جریان سیال ذهن را داریم. نویسنده به سمت حدیث نفس گویی نمی‌رود و خودِ دانای کل وارد تکنیک تداعی معانی می‌شود مانند متن پشت جلد کتاب. که بسیار دلنشین و حرفه ای است که نشان از مهارت دولت آبادی در موضوع دارد.»

این مدرس و منتقد ادبی با اشاره به دیدگاه هرمنوتیک فلسفی گادامر توضیح داد: « کسی که ماشه را می‌کشد و به دیگری نظر می افکند، دیگری را چه می بیند؟ یک حیوان می بیند یا قوطی یا شی خاص؟ اینجاست که نویسندگان و فلاسفه ورود پیدا می‌کنند. دولت آبادی پس از جنگ این داستان را می‌نویسد و از دور به این مسئله نگاه می‌کند. گادامر سه رابطه میان «من و تو» با «دیگری» برقرار می کند. اول دیگری یا تو را در مقام ابژه یا ابزار می بیند. دوم فرافکنی تاملی و سوم سنتی که سخن می گوید. گادامر می‌گوید باید دیگری را به رسمیت بشناسیم. دولت آبادی، کاراکتر‌ها را در این رمان به نحوی طراحی می‌کند که مثلا کاراکتر سرگرد عراقی، از طرفی، دیگران را یک شی می‌بیند و از طرف دیگر، عرب بودن را بر عجمیت ارجحیت می‌دهد. در مقابل کاراکتر کاتب، انسان دوست است و به رسالت قلم اشاره می کند. همچنین کاراکتر راوی ایرانی، نمی خواهد اسیرش کشته شود و به اخلاقیات اشاره می کند.»@ایبنا

نشست نقد و بررسی رمان «طریقِ بسمل شدن» اثر محمود دولت آبادی

با حضور :

دکتر زهرا ابویسانی

مجید نصرآبادی

مصطفی بیـــان

زمان: شنبه دوم تیر ماه ۱۳۹۷ / ساعت ۱۶:۳۰ الی ۱۸:۳۰

مکان: نیشابور ، خیابان شهید جعفری، کتابخانه دکتر علی شریعتی ، سالن مرجع

عنوان مقاله : جهان بینی خیام از نگاه داریوش شایگان

«داریوش شایگان»، فیلسوف و نویسنده ایرانی، بامداد دوم فروردین امسال در ۸۳ سالگی چشم از جهان هستی فرو بست. این اندیشمند ایرانی در سال ۱۳۹۳ کتابی با عنوان «پنج اقلیم حضور» توسط نشر فرهنگ معاصر منتشر کرد که کتابش تا به امروز به چاپ هفتم در شمارگان های دو هزار نسخه تجدید چاپ شده است.

شایگان در این کتاب در مقام یک اندیشمند و متفکر به پنج شاعران بزرگ ایرانی (فردوسی، خیام، مولوی، سعدی و حافظ) پرداخته است و بنابراین تحلیل او از نوع تحلیل ادبی نیست بلکه او می‌خواهد بنیان‌ های فکری ایرانیان را به بحث بگذارد.

داریوش شایگان در ابتدای مقاله «خیام، لحظه های برق آسای حضور»، انس و علاقه اش را نسبت به خیام ابراز می کند اما درباره محیط فلسفی و فکری که خیام در آن زیسته، می نویسد این محیط باعث شده خیام محتاط باشد. نویسنده با مطالعه ۵۰ – ۶۰ رباعی خیام به این نتیجه می رسد که خیام دنیای نوافلاطونی را وارونه کرده، یعنی عالم قوس صعودی و قوس نزولی – چنان که بین بیشتر متفکرین ما مثل حافظ و مولوی هست – در خیام نیست. خیام بیشتر صحبت از هوشیاری لحظات و دم می کند؛ چون زمان در تفکر خیام تکرار مکررات است. همان حوادث تکرار می شود و این ملالی که در زندگی از تکرار می آید، باعث می شود که خیام بخواهد آن لحظه ای را پیدا کند. برای همین است که داریوش شایگان می گوید: «لحظات برق آسای حضور» جایی است که انسان به نحوی از زمان می گریزد و پا به عرصه دیگری از آگاهی می گذارد.

نویسنده این کتاب معتقد است که حرف های خیام اکثرا روان و ساده است. پشت سر این بیان روان، یک تفکر عمیق وجود دارد که همان مفهوم زمان است. شایگان، شباهت این را در بودیسم هم یافته است. یعنی اینکه اولا صحبت وجود و هستی نمی شود صحبت از تکرار حوادثی است که بر می گردند.

شایگان در کتابش می نویسد: «جهان خیام خارج از حیطه مذهب و اسطوره است». اگر به رباعیاتی که محکم است نگاه کنیم در آنها نه صحبت از آخرت و بهشت است نه معاد. به همین دلیل خیام، استثنایی است و خارج از این هاست. برای همیشه حیرت انگیز بوده که نه در همه ی رباعیات بلکه در رباعیات محکمی که صادق هدایت و یا علی دشتی انتخاب کرده، اگر کسی این رباعیات را تصادفا و بدون نام شاعر پیدا می کرد اصلا نمی فهمید خیام، مسلمان است. چنین تفکر خاصی است که یک حالت بی تعلقی نسبت به مسائل دنیا به آدم دست می دهد.

داریوش شایگان به پوچی که در تفکر خیام وجود دارد اشاره می کند و پاسخ می دهد: «فانوس خیال، فانوسی است که تصویر تولید می کند اما این تصاویر وهم اند و وجود ندارند. کاری که خیام می کند همان چیزی است که در فلسفه ی یونانی تعلیق لحظه در زمان است. معنی دنیا از عریانی شعر خیام مستفاد می شود، به طوری که دو روی سکه است. یک روی آن تصاویری است که ما می بینیم و آن روی دیگرش هم هیچ است، تکرار ابدی است. نه آغاز دارد نه پایان. این گاهی می تواند به نیهیلیسم هم تعبیر شود.»

نویسنده معتقد است رگه های مختلف یونانی و رومی در آثار صادق هدایت نفوذ کرده است. خیلی می شود این نفوذها را در آثار هدایت و سایر ادیبان دید. داریوش شایگان توضیح می دهد: «گاهی شعرهای حافظ هم خیامی می شود. حتی یک بار دوستی شعری از فردوسی خواند که آن هم در جایی خیامی شده بود. این کوران خیامی در ایران هست – چه خیام این اشعار را سروده باشد چه او نسروده باشد.»

به گمان داریوش شایگان، خیام تنها متفکر ایرانی است که جغرافیای افلاطونی بالا و پایین را به هم ریخته و در عرصه جهانی بینی کلی ایران، مردی است در حاشیه. جهانی که خیام ترسیم می کند در خارج از حیطه ی مذهب و اسطوره قرار دارد. در این جهان نه از عوامل کشف و شهود، از آن گونه که نزد حافظ سراغ داریم و نوعی جغرافیای هستی را به دست می دهد، خبری ست و نه از بی خودی مولانا که از طریق جریان سیال آسای صوَر، جان را به سوی «هفت پرده ی افلاک» بر می کشد اثری؛ نه از حکمت عملی سعدی در آن نشانی ست و نه از خاطره ی اساطیری فردوسی نمونه ای. این جهان، جهانی است بیرون از صورت ها و الگوهای ازلی، بیرون از حیطه ی ادیان و مختصاتش، از عروج و رستاخیز و معاد. جهانی ست برهوت که معنایش را از عریانی اش می گیرد.

برای خیام، عبور از این جهان به جهانی دیگر وجهی تصاعدی ندارد بلکه انقطاعی آنی ست. نوعی تعلیق زمان به صورت لحظات برق آسای حضور که یک سویش ظهور بی جواب است و سوی دیگرش هیچ: وهم است و خیال دو روی یک سکه است. یک سویش معنای عظیم عدم است و سوی دیگرش فانوس خیال.

جهان دو دروازه دارد: از دری به درون می آییم، و از در دیگر به در می شویم. انسان میان دو عدم گرفتار است.

چون حاصل آدمی در این جای دو در

جز درد دل و دادن جان نیست دگر

خرم دل آنکه یک نفس زنده نبود

و آسوده کسی که خود نزاد از مادر

و این امر ناشی از نقصی است که در ذات چیزها، در بیهودگی ذاتی و ازلی جهان، مستقر است. میان این دو عدم، حُلّه هستی از رنج بافته شده است، اما رنجی چنان اساسی که به نوعی پرده ی بنیاد وجود را تشکیل می دهد، چرا که وجود جز باز تولید نیست:

نا آمدگان اگر بدانند که ما

از دهر چه می کشیم نایند هنوز

اما فضای میان دو دروازه همچنین نمایشی است که لجوجانه تکرار می شود. خیام از طریق تصاویر کوزه گر، کوزه، اعضای پخش و پلا شده ی اجسادِ پوسیده ی موجودات که با اشکال گوناگونِ گِل کوزه گری هم سان می شود، تکرار توهم آمیز پدیده ها را نشان می دهد. با پیش بینی قریب الوقوع بودنِ واقعه ای که برایم روی می دهد، با به تعلیق در آوردن لحظه ی مشارکت که همین دم و لحظه است، از مرگ فرا می گذرم و این دم گسستی است که بیرون از توالی قریب الوقوع واقعه روی می دهد، به نحوی که حالت ناگهانی بودنِ آن را می گیرد، آن را مهار می کند، و هجوم مجددش را باطل می سازد: اگر این سبزه زاری را که در این لحظه آن را می ستاییم «تماشاگهی» ست که خود را در برابر نگاه مجذوب ما به جلوه در می آورد، سبزه ای که از خاک وجود ما می روید تماشاگه کسان دیگری خواهد بود که بعد از ما خواهند آمد:

این سبزه که امروز تماشاگه ماست

تا سبزه ی خاک ما تماشاگه کسیت

آگاهی خیامی نه چون مولانا عاطفی است، و نه چون حافظ هنرمندانه و پُر احساس. آگاهی خیام عمل ناب هشیاری است که گاه از طریق مستی شرابی به بار می آید که بیداری را سیراب می کند و گاه از طریق تیغ برنده نگاهی تجربه می شود که صاعقه وار از نمودها و پدیده ها سر به در می آورد. این دم، همه ی استمرار را، با همه ی گذشته ای که در پی خود دارد، با همه ی آینده ای که نویدش را می دهد و با همه ی بار ازلی که بر دوش دارد، چنان در خود فشرده و متراکم می کند که ناگزیر از فرط فشردگی در یک نقطه – فضای فراموشی منجر می شود. شاعر می گوید با باده هم نشین شو چرا که سراسر قلمرو و سلطنت محمود به این یک دم نمی ارزد. ناله ی چنگ را بشنو که صوت داوود در آن است. به آنها که رفته اند و به آنها که آمده اند میندیش. خوش باش زیرا که مقصود همین است.

با باده نشین، که ملک محمود اینست

وز چنگ شنو، که لحن داود اینست

از آمده و رفته دگر یاد مکن

حالی خوش باش، زانکه مقصود اینست

مقصودِ بی مقصودی کل هستی در این نقطه ی انفجاری به طرز معجزه آسا تقطیر می شود. نقطه ای که در آن گذشته و آینده، بهشت و دوزخ، در فراموشی ای که شکل دهنده ی لحظه ی حضور است زائل و زدوده می شود، حضوری که انطباق دو وجه چیزهاست: وجه ظاهری و وجه واقعی. خیام می گوید مقصود از حیات تنها یک نفس است.

از منزل کفر تا به دین، یک نفس است

وز عالم شک تا به یقین، یک نفس است

این یک نفس عزیز را خوش می دار

کز حاصل عمر ما همین یک نفس است

زیرا معلوم نیست این دمی را که فرو می برم بتوانم بار دیگر بر آورم:

پر کن قدح باده که معلومم نیست

کاین دم که فرو برم، بر آرم یا نه

«رستاخیز» خیام آن لحظه ی سرشار و سرریزی ست که تداوم بیداری را در گسل های ناپیوسته ی قطعهای مکرر تامین می کند، و تداوم آن به دست کسانی از سر گرفته می شود که این تجربه را آزموده اند. این رستاخیز، به عبارت دیگر، به شکل گیریِ جامعه ای متشکل از افرادی می انجامد که در فراسوی زمان و مکان، ابدیتِ بازیافته در لحظه را آزموده اند.

باده همچون دم حال، همچون لحظه، زنگار غم را می شوید.

چون آمدنم به من نَبُد روز نخست

وین رفتن بی مراد عزمی ست درست

برخیز و میان ببند ای ساقی چُست

کاندوه جهان به می فرو خواهم نشست

کاستن از استمرار وضعیت هایی که باز تکرار می شوند و رها شدن از یکنواختی این تکرار مکرّر، برابر است با تجلی شادی. شراب و شادی دو یار همراهند. شادی تایید رهایی من است از بیهودگی جهان، تضمین لنگر حضور من است در اقیانوس فرّار چیزها و تامین تداوم من است در برابر خطر قطعها در لحظه ای که هستی ام را به تمام در اینجا و اکنون به ودیعه می گذارم.

این قافله عمر عجب می گذرد

دریاب دمی که با طرب می گذرد

ساقی، غم فردای حریفان چه خوری

پیش آر پیله را، که شب می گذرد

به دید داریوش شایگان، شادی خیام، «مذهب» اوست. «رستاخیز» اوست در جهانی که نه گناه می شناسد و نه عقوبت. این شادی، شادی موجودِ استثناییِ سازش ناپذیری ست که از هرگونه ماتقدّم و پیش داوری رهاست و با جسارتی کم نظیر جرات می کند که این آیین خاص خود را، به رغم همه ی توهماتی که در ضدیت با آن ایستاده، اعلان کند.

می خوردن و شاد بودن آیین من است

فارغ بودن ز کفر و دین، دین من است

گفتم به عروس دهر: کابین تو چیست؟

گفتا: دل خرّم تو کابین من است

به دید نویسنده، شعر خیام نوعی از جهان ‌بینی ایرانی است که از تعارض در اندیشه نبوغ‌ آمیز شاعر برخوردار است و مجموعه ‌ای از تناقضاتی مانند «شک و ایمان، اطاعت و عصیان، و لحظه و ابدیت» است: «خیام نه عارف به معنای متعارف کلمه است…و نه فیلسوفی مشایی‌ ست، نه فقیه است و نه شاعر عهد خود… او به دقت تمام زیر ظاهر دانشمندش پنهان بود.»

زنده یاد داریوش شایگان در شب رونمایی از کتاب «پنج اقلیم حضور» که به همت مجله ی بخارا در مهر ماه ۱۳۹۳ برگزار شد؛ گفت: «به یاد دارم در سال ۱۳۴۲، همسر نیکوس کازنتزاکیس نویسنده معروف یونانی، در ایران مهمان من بود، و در سفری که به شیراز داشتیم پس از بازدید از مقبره سعدی و حافظ، با تاثر و شیفتگی بسیار سخنی گفت که هرگز فراموشش نکردم: «من در هیچ کجای دنیا ندیده ‌ام که مزار و مقبره یک شاعر بزرگ، زیارتگاه مردم باشد! شاید شما تنها ملتی باشید که با شاعرانشان چنین ارتباط معنوی عمیقی دارید و چنان ارجی برایشان قائلید که حضوری مدام در زندگی شما دارند.»

مصطفی بیان / داستان نویس و پژوهشگر ادبی

چاپ شده در ویژه نامه روز ملی خیام نیشابوری / هفته نامه آفتاب صبح نیشابور / شنبه ۲۹ اردیبهشت ۹۷

منبع:

• شایگان، داریوش. «پنج اقلیم حضور». نشر فرهنگ معاصر. چاپ اول.
• ماهنامه تجربه. «دوست دارم ساده بنویسم. گفت و گو با داریوش شایگان». ویژه نامه نوروز ۱۳۹۷٫
• مجله بخارا. «فیلم سخنان دکتر داریوش شایگان درباره ی حکیم خیام نیشابوری».

عنوان یادداشت: هجوم سلبریتی ها در نمایشگاه کتاب تهران

امسال فرصتی پیش آمد تا همچون سال های گذشته سری به بزرگترین رویداد فرهنگی در حوزه ی کتاب و نشر، یعنی «نمایشگاه کتاب تهران» بزنم. راستش بیش از هر چیز دیدار با ناشران و نویسندگان و دوستان روزنامه نگار در یک جا برایم ارزشمند، ستودنی و جالب است.

با وجود شرایط بحران و شنیده شدن زنگ خطر در حوزه کتاب و کتابخوانی، امسال شاهد حضور پُر رنگ داستان نویسان نیشابوری (به ویژه نیشابوری های ساکن تهران) در نمایشگاه کتاب تهران بودم. رمان «فراموشی» اثر جواد پویان (تقدیر شده جایزه ادبی مهرگان)، رمان «کفتار» اثر مرتضی فخری، رمان «زندگی خانم کاتیوشا ب و همکاران تمام فلزی اش» اثر لیلا پاپلی یزدی، مجموعه داستان «جوالدوز شیطان» اثر محمد اسعدی و مجموعه داستان «آن خاکستری مرموز» اثر سیما رحمتی، پنج اثر در حوزه ی داستان نویسی بودند که در غرفه های نشر نیلوفر، افراز، روزنه، خورشید آفرین و کیان افراز به نمایش گذاشته شدند.

یکی از مهمترین نکات منفی در نمایشگاه امسال که برای من آزار دهنده بود حضور برخی سلبریتی ها بود که اخیرا قلم به دست هم شده‌ اند؛ زیرا آثار مکتوب همچون فضای مجازی حاوی دلنوشته و دردنامه بدون محتوی شده است تا خلق یک شاهکار ادبی و غنی. این باعث می شود صف های طولانی از دخترها و پسرهای جوان بدون توجه به محتوی متن، برای گرفتن امضا و عکس از آنها در نمایشگاه (حتی در غرفه ناشران معتبر) تشکیل می شد که گاهی بخش حراست نمایشگاه مجبور می شد برای برقراری نظم مداخله کند!

به‌ هرحال وقتی می‌بینم فضای فرهنگی نمایشگاه کتاب مورد هجوم سلبریتی ها قرار گرفته است ناراحت می‌شوم؛ گذشته از این آنچه بیش از هر چیز در نمایشگاه به چشم می‌آید حضور آشکار و پنهان برخی چهره هاست که قاعدتا نباید در نمایشگاه حضور می‌داشتند، تا نمایشگاه به محلی برای تبادل دوستداران «یار مهربان» تبدیل شود.

دوستداران کتاب و کتابخوانی این جمله را چندین بار شنیده اند: «نمایشگاه کتاب در اصل یک جور بازار کتاب است». عده ‌ای برای خرید کتاب می ‌آیند، عده‌ ای برای پیکنیک. به‌ ویژه کسانی که برای خرید از شهرستان‌ ها می‌آیند. این علاقه مندان گاه چند کیلو کتاب را به دوش می‌کشند و به شهرستان می‌ برند. متاسفانه سیستم پخش کتاب در ایران هنوز مثل پنجاه سال قبل عمل می‌کند، وگر نه نیازی نبود این هموطنان شهرستانی برای خرید کتاب زحمت چنین سفر طولانی و پُر هزینه‌ ای را به خود هموار کنند. شاید هم وجود بُن های وسوسه برانگیز خرید کتاب است که توسط موسسات و اداره های دولتی پخش شده اند تا مجبور شوند بار سنگین سفر را به دوش گیرند!

شعار امسال نمایشگاه کتاب، «نه به کتاب نخواندن» بود. این شعار در واقع یک اعتراض است. اعتراض می کند به اینکه مردم کتاب نمی خوانند. آژیر خطر «کتاب و کتابخوانی» سال هاست که در کشور به صدا در آمده است. اینکه پیش ‌بینی آینده کتاب چیست؟ و به کدام سمت می‌رویم؟ باید بگویم تا هنگامی که در بر همین پاشنه بچرخد و خانواده ها، آموزش و پرورش و دولتمردان برای «کتاب و کتابخوانی» تره هم خرد نکنند و هیچ‌ جوری نگران حذف «کتاب» از سبد کالای خانواده‌ ها نباشند، نه ‌تنها چیزی عوض نمی‌ شود که ما هر روز بیشتر و بیشتر شاهد تعطیلی کتابفروشی ها و شمارگان تک رقمی کتاب خواهیم بود!

در کنار اخبار بد نمایشگاه، چهارشنبه نوزده اردیبهشت موسسه هفت اقلیم تهران در ادامه سری نشست های دیدار با نویسندگان پیشکسوت با عنوان «یک شب یک نویسنده» به محمود حسینی زاد، نویسنده و مترجم ادبیات آلمانی پرداخت. در پایان این نشست با محمود حسینی زاد در مورد نیشابور، نمایشگاه کتاب و جدیدترین رمانش با عنوان «بیست زخم کاری» صحبت کردیم. بهترین و هیجان انگیزترین قسمت صحبت مان جایی بود که حسینی زاد در مورد انجمن داستان سیمرغ نیشابور گفت: «نام و آوازه ی انجمن شما را شنیده ام!».

مصطفی بیان

دبیر انجمن داستان سیمرغ نیشابور

چاپ شده در دو هفته نامه آفتاب صبح نیشابور / شنبه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۷

انجمن کتاب سیمرغ با مشارکت انجمن داستان سیمرغ نیشابور برگزار می کند:

شنبه / ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۷ / ساعت ۱۶:۳۰ الی ۱۸:۳۰

آدرس: نیشابور ، خیابان شهید جعفری ، کتابخانه دکتر علی شریعتی ، سالن مرجع

• سیما رحمتی / بررسی رمان سال بلوا
• زهره محقق / بررسی رمان سمفونی مردگان
• مصطفی بیان / بررسی مجموعه داستان دریاروندگان جزیره آبی تر

گفت و گو با لیلا پاپلی یزدی به بهانه انتشار رمان جدیدش

«لیلا پاپلی یزدی»، متولد خرداد ۱۳۵۷ در پاریس و دارای مدرک دکتری باستان شناسی است. «زندگی خانم کاتیوشا ب. و همکاران تمام فلزی ‌اش» اولین رمان منتشر شده ی اوست که اواخر سال ۱۳۹۶ توسط انتشارات روزنه روانه ی بازار کتاب شد. پاپلی یزدی معتقد است که یک نویسنده ی حرفه ای نیست، هرگز در هیچ کارگاه داستان نویسی شرکت نکرده است و حتی هرگز داستان هایش را برای مخاطبی نخوانده است. او می گوید: «روش من اینگونه است که می گذارم ذهنم آزادانه خیال پردازی کند. خودش جهان مورد نظرش را خلق کند و در آن زندگی کند.»

لیلا پاپلی یزدی، ساکن نیشابور است. او در کنار انتشار رمان، در حوزه تخصصی اش کتاب و مقالات مختلفی منتشر کرده است. آنچه می خوانید گفت و گویی است با لیلا پاپلی یزدی پیرامون رمان جدیدش که گریزی نیز زده می شود به جهانی داستانی او.

وقتی دو فصل اول کتاب تان را خواندم؛ تصمیم گرفتم مجدد آن را با نگاه جدیدتر بخوانم. تصور می کنم نویسنده در این رمان خواهان حقیقت است. طالب ارزش هایی است. ارزش هایی که در انسان ها گم شده است؛ مانند شخصیت اصلی داستان تان (کاتویشا). فرصت برای جبران آینده ندارد و نمی تواند آینده را پیش بینی کند و برخلاف او، گربه ها این توانایی را دارند و در نتیجه جای انسان را اسلحه ها می گیرند!

گربه های داستان، گربه هایی هستند دستکاری شده، همچون اسلحه ها و بخش هایی از بدن آدم اسلحه ها، اینها در واقع ساخته ی سیستم هستند.

داستان شما، نسبتا شبیه انقلاب رومانی در سال ۱۹۸۹ است. سرنگونی رژیم کمونیستی در رومانی و نهایتا دستگیری و اعدام نیکلای چائوشسکو. شما در این رمان به چائوشسکو اشاره می کنید. نامه ای که کاتیوشا روی میزش دید و گمان کرد از اداره گربه ها آمده باشد کاملا شبیه نامه ای است که آغازگر داستانِ انقلاب رومانی و اعلام نارضایتی مردم از حاکمیت است. همچنین که نویسنده در صفحه ۷۷ می نویسد: «می شود الگوی انقلاب فرانسه را به بقیه انقلاب ها تعمیم داد.»

تخصص من باستان شناسی معاصر و سیاسی است. بنابراین پیش فرض ذهنم به گونه ای بررسی ساختارهای حاکمیتی تمامیت خواه هست و این در داستان هایم هم نمود دارد. از سویی، تمام حاکمیت های مستبد از الگوهای مشابه ای پیروی می کنند هر چند از منظر زمینه های اجتماعی و زمانی متفاوت باشند. ساختار حاکمیتی در زمانه ی کاتیوشا هم همینگونه است. یعنی ساختی است بر مبنای شکلی از ایدئولوژی و بر پایه ی یکسان سازی بسیار شدید. درست مثل ساخت های توتالیتر دیگر. منتها به نظرم در این روایت آن چیزی که مهم تر است نحوه ی مقاومت مردمانی هنوز فرهیخته در مقابل این ساختار مستبد است.

اگر با انقلاب های کمونیستی آشنا باشیم راحت تر می توانیم با شخصیت «کاتیوشا» در رمان تان همذات پنداری کنیم. راز کاتیوشا، رازی مخوف است که از منظر اسلحه ها می تواند مستحقق مرگ باشد. راز کاتویشا، خواندنِ کتاب در شهری است که کتابخانه اش جز صد کتاب تایید شده کتاب دیگری ندارد. نکته جالب توجه این است کاتویشا در این فضا با دوستانِ غیرفلزی اش که اتفاقا موجوداتی فرهیخته اند آشنا می شود و از همه مهم تر، اینکه هنوز به امکان «تغییر» باور دارند.

بله! این مردمان، هنوز به تغییر باور دارند و البته راه این تغییر از منظر آنان از مسیر کتابخانه می گذرد. من به عنوان نویسنده، در مورد شباهت این فضا با ساختارهای کمونیستی نظری ندارم. به نظرم این ساختار، یک حاکمیت بسته است شبیه هر حاکمیت مستبدانه ی دیگر. نام چائوشسکو شاید بیشتر نوعی تصادف است یا نوعی ادای دین به نویسنده ی مورد علاقه ام هرتا مولر، تا غرضی برای ربط دو زمینه به هم. اینجا قواعد خودش را دارد و دنیایی کاملا ذهنی است. خواننده البته قطعا آزاد است که زمینه ی کتاب را با هر جای دیگری یا هر زمان دیگری مقایسه کند ولی از منظرِ منِ نویسنده این جهان مستقل است.

نمادهای محتلفی را در رمان تان شاهد هستیم. زینب، کاتیوشا، زن مراد (پری دریایی)، ارشمیدس در جسم های مختلف. انگار انسان، حیوان، فلزات و ماورای طبیعت آمده اند تا عشق و نفرت پس از قرن ها در رنگ و موسیقی و کتاب و کتابخانه و کتابفروشی به جهان بینی ما انسان ها کمک کنند. سوالی که قرن هاست ذهن انسان را درگیر کرده است اما پاسخی برای آن نیافته است. شاید همان راز پنهانی است که در ذهن کاتویشا است.

من قصد نداشته ام سمبلیسم را وارد نوشته ام بکنم. اینها بیشتر از اینکه نماد باشند، تبارند. ما به مثابه انسان، موجودی هستیم از طبیعت فاصله گرفته که در واقع زندگی مان مخلوط شده با حیات فلز و کاغذ و رنگ و دست ساخته های خودمان. هر شخصیت در رمان کاتیوشا، تبار دارد و خلق الساعه پا به عرصه ی وجود نمی گذارد. در مورد کاتیوشا، هولناک ترین پرسش تبار و هویت است. اینکه کیست و چرا بدنش و روحش چنین غریب واکنش نشان می دهند؟ شاید همین است که کاتیوشا این فرصت استثنایی را دارد که هویتش را خودش مشق کند.

چرا تصمیم گرفتید آدم ها را به اسلحه تبدیل کنید؟ اسلحه شناسی خلاقانه، جاسوس شناسی و شیوه ژنتیکی و غیر ژنتیکی تلفیق انسان و حیوان و شی با فلز اسلحه. آیا ما شاهد انقراض بشر هستیم؟

من تصمیم خاصی در این مورد نگرفته ام. لازم است یادآوری کنم، من یک نویسنده ی حرفه ای نیستم، هرگز در هیچ کارگاه داستان نویسی شرکت نکرده ام و حتی هرگز داستان هایم را برای مخاطبی نخوانده ام، از این رو طرح داستانی به شیوه ی حرفه ای نمی نویسم. روش من اینگونه است که می گذارم ذهنم آزادانه خیال پردازی کند. خودش جهان مورد نظرش را خلق کند و در آن زندگی کند. قاعدتا ذهن من جهانی را که می سازد بر اساسِ اندوخته ها و مطالعاتش است. از آنجا که شاخه ی تخصصی من باستان شناسی معاصر است، در مورد اسلحه ها زیاد می خوانم. اسلحه از بدوِ شهرنشین شدن انسان همراهش بوده است. پیش از آن سلاح بیشتر برای شکار استفاده می شده اما پس از تمدن، سلاح برای تسخیر و تصرف و کشتار هم نوع هم به کار گرفته شده است. از منظرِ منِ باستان شناس، سلاح از آدمی جدا نیست. تنِ آدمی ظرفیت اندکی برای دفاع طبیعی دارد، نه چنگاله ای ببرسان دارد نه دندان هایی شبیه خرس، نه قدرت دوندگی یوز نه بینایی و سرعت عقاب. از این رو، اختراع سلاح شاید نوعی واکنش به ضعفی ساختاری در طبیعتِ بدنِ آدمی است. این است که در واقع من آدمی را تصویر کرده ام که می بینم نه لزوما شکلی از تغییر ژنتیکی را. این آدم، آدم – اسلحه، از منظر خودش تکامل یافته ی آدمی است که قدرت دفاع اندکی دارد. من در مورد انقراض بشر نظر خاصی ندارم حقیقتا.

رمان شما دارای ساختاری بسیار موثر و لایه های مختلف است همراه با دیدگاه های متفاوت و نگاه به جهان بینی و فلسفه وجودی انسان. خودتان هرگز در این ساختار ادبی گم نشده اید؟

احتمالا حدود سی سال است که داستان می نویسم ولی وقتی این امر برایم جدی شد که در سال ۱۳۸۹ به دلایل فشارهای سیاسی شغلم را از دست دادم. من هیئت علمی دانشگاه در رشته ی باستان شناسی بودم. از دست دادن شغل برای یک معلم فقط از دست دادن راهکار معیشت نیست، بلکه از دست دادن فضای گفتگو و دیالوگ است. همین است که وقتی معلمی شغلش را از دست می دهد، زمان تا ابد کش می آید. روز آدم پُر می شود از ساعت هایی که نمی دانی باهاشان چه کنی. من نه فقط شغلم که فضای زندگی ام را هم از دست دادم و برای نخستین بار در زندگی ام مجبور شدم در شهری کوچک زندگی کنم و عملا دیالوگ من محدود شد به خانواده ام. در این وضعیت، نوعی دیالوگ ذهنی را انتخاب کردم. تصمیم گرفتم با خیال پردازی ام علمی تر برخورد کنم. بنابراین دنیاهای ذهنی ام را می نویسم. ساخت بسیار پیچیده ی ذهنی و دنیایی که خلق می کنم، کمکم می کند نیاز کمتری به جهان واقعی داشته باشم و از سویی قدم زدن درون این جهان، آرام ترم می کند. بنابراین پاسخ سوال شما منفی است. من از پیچیده بودن این جهان لذت می برم و هرگز در لابیرنتهای عجیبش گم نمی شوم.

یکی دیگر از نکات قابل توجه در رمان شما، حضور شخصیت های فراوان در داستان است. در فصل های ابتدایی رمان به معرفی برخی از شخصیت های داستان مثل آقای تامپلا، مراد و ایشتار، تیستو، پروفسور اودیپوس و غیره می پردازید. چرا شاهد این همه شخصیت داستانی در کتاب تان هستیم!؟

توضیح دقیقی نمی توانم بدهم. همانطور که عرض کردم من هرچه را در دنیای ذهنی ام تجربه می کنم می نویسم و قاعدتا وقت هایی که با موجودات زیادی سر و کار دارم، شخصیت های داستان هم متعدد می شوند و بالعکس.

شخصیت های کاتیوشا، باد شمال، تیستو، ابابیل و زینب، از نظر من شاید جذاب ‌ترین شخصیت های داستان هستند‌؛ انتقال حجم قابل توجهی از بار معنایی داستان به ‌عهده آنهاست. راحت می توانیم اندیشه های برخی از فلاسفه در مورد «فلسفه وجودی و یا زیستنِ انسان» را در این شخصیت های داستان و فضای رمان درک کنیم.

بله و البته از منظر من دوگانه ی آسمان سرخ و کاتیوشا و رابطه پیچیده و توام با هراس و احترام این دو به وضعیت موجودیت می دهد. همه ی اینها که نام بردید، موجوداتی هستند خاکستری. حتی شخصیت های منفی هم لزوما اهریمن نیستند. اینها همه در عین حال قربانی سیستمی هستند که تلاش می کند با دخل و تصرف در تنِ موجودات از آنها چیزِ دیگری بسازد. آنچه آنها را در سوهای مختلف یک طیف قرار می دهد واکنش ها و انتخاب های آنهاست. این گزاره دقیقا باور ذهنی من در زیست جهانِ واقعی ام هم هست. اینکه ما به مثابه انسان و کنشگر در مقابل پدیده های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مشابهی قرار می گیریم اما آنچه ما را متفاوت می کند، شکلِ کنشگری ما و تفاوت میدان های بازی است که انتخاب می کنیم. همه ی ما به مثابه انسان، خاکستری هستیم و تنها بازی ماست که تنالیته ی رنگ وجودی ما را روشن تر یا کِدِرتر می کند.

آیا هنگام نوشتن به مخاطبان و خوانندگان نیز فکر می کنید؟

کاتیوشا چهارمین رمانی است که من نوشته ام و البته ما بین اینها ده ها داستان کوتاه هم نوشته ام اما هرگز نوشته هایم را منتشر نمی کردم. شاید تصویر خودم از خودم بیشتر باستان شناسِ معاصر است تا هر پدیده ی دیگری. کاتیوشا اما این شانس را داشت که خوانده شود، توسط استادِ محترمی که کتاب به او تقدیم شده است. او پیشنهاد داد که کاتیوشا منتشر شود و یاری اش کرد تا تنِ کاغذی بپوشد. با این مقدمه در واقع خواستم بگویم من هیچ احتمالی برای منتشر شدن کاتیوشا وقت نوشتنش نمی دادم، از این رو تنها فضای ذهنی ای که مشاهده کرده ام و درونش زیسته ام را توصیف کرده ام.

مصطفی بیان / داستان نویس

این گفت و گو در دو هفته نامه «آفتاب صبح نیشابور» ، شماره ۴۵ ، دوشنبه ۲۷ فروردین ۹۷ به چاپ رسید